- ΜΩΡΙΣ ΜΕΡΛΩ ΠΟΝΤΥ «Φαινομενολογία της αντίληψης» Μετάφραση: Κική Καψαμπέλη Νήσος, 2016 Σελ. 776 |
Η φιλοσοφία ως προοίμιο στη ζωή
Εχει σίγουρα κάτι το παράκαιρο να διαβάζεις ένα βιβλίο σαν τη «Φαινομενολογία της αντίληψης» (στο εξής: Φ.Α.) του Μορίς Μερλό-Ποντί εν έτει 2017 στα ελληνικά – και όχι μόνο λόγω των χρονολογικά μετρούμενων επτά δεκαετιών που έχουν περάσει από την πρώτη του γαλλική δημοσίευση.
Ιδού ένα έργο κλασικό της φιλοσοφίας του περασμένου αιώνα, μοντερνιστικό στη σύλληψή του και στο ύφος του, άρα, αν πιστέψουμε τον Φρέντρικ Τζέιμσον, ήδη «αρχαίο» για εμάς σήμερα, στο μεταμοντέρνο παρόν μας, εγχώριο και διεθνές.
Η Φ.Α., ογκώδης και καταιγιστική, με ελάχιστες ερμηνευτικές υποσημειώσεις, πέρα από τις (ούτως ή άλλως μετρημένες) υποχρεωτικές βιβλιογραφικές, δικαιολογεί τόσο μια κρίση σαν αυτή που λέγεται πως εξέφερε ο μεγάλος ιστορικός της φιλοσοφίας Εμίλ Μπρεγιέ, ότι «εκβάλλει στη λογοτεχνία», όσο και τις έντονες διαμαρτυρίες του ίδιου του Μερλό-Ποντί που, σε αντίθεση με έναν Σαρτρ ή έναν Καμί, επέμενε στη φιλοσοφική αυστηρότητα της σκέψης του και της δουλειάς του.
Είναι ευνόητο ότι τέτοιες απαιτήσεις και τέτοιες διασταυρώσεις έχουν τεθεί εκτός μόδας στις μέρες μας, γεγονός που κάνει ακόμα πιο καλοδεχούμενη την ελληνική έκδοση, σαν (μεταξύ των άλλων) μια προκλητική επιστροφή του απωθημένου -του «ξεπερασμένου» από αναγκαιότητα, όχι από επιλογή- σε μια χώρα και μια γλώσσα όπου τα «ξεπεράσματα» τα γλιτώνουμε κατά παράδοση μόνο και μόνο επειδή ελάχιστα πράγματα υπήρχαν εξαρχής για να ξεπεραστούν, πόσω μάλλον για να απωθηθούν.
Εχει ενδιαφέρον να δούμε τη Φ.Α. υπό ένα πρίσμα σαν αυτό που έχει προτείνει ο Παντελής Μπασάκος (στο βιβλίο του «Τρεις γλώσσες», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2006) για τη φαινομενολογία εν γένει: μια φιλοσοφία που εγείρει αξιώσεις αυστηρής επιστήμης κόβοντας το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται – χρησιμοποιώντας δηλαδή για την εννοιολογική παραγωγή του «κύριου έργου» της το «μη επιστημονικό» άλλο της (την «κοινή γλώσσα», στην περίπτωση της λογικής του Χούσερλ), σαν ανεπιθύμητο πλην αναγκαίο «προοίμιο», επί της ουσίας άσχετο με τον κορμό της, χωρίς το οποίο όμως φαινομενολογική θεμελίωση δεν νοείται.
Στην περίπτωση της Φ.Α., η θεώρηση αυτή μπορεί να αντιστραφεί: αν κάτι λειτουργεί εδώ σαν προοίμιο, είναι σχεδόν το σύνολο του βιβλίου, που επιδίδεται σε μια σαρωτική κριτική της, άγονης, κατά Μερλό-Ποντί, φιλοσοφικής αντιπαράθεσης νοησιαρχίας και εμπειρισμού, ιδίως έτσι όπως αναπαράγεται στην ψυχολογία της αντίληψης του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, προκειμένου να παραγάγει μόνο σποράδην ένα υποτυπώδες κύριο έργο που συνοψίζεται με ξεχωριστή έμφαση μόνο στην ακροτελεύτια από τις 750 σελίδες της ελληνικής έκδοσης:
«Είτε πρόκειται για πράγματα είτε για ιστορικές καταστάσεις, η φιλοσοφία δεν έχει άλλη λειτουργία από το να μας ξαναμάθει να τα βλέπουμε καθαρά, και είναι αλήθεια ότι πραγματοποιείται αυτοκαταστρεφόμενη ως χωριστή φιλοσοφία. Εδώ όμως πρέπει να σωπάσουμε, γιατί μόνο ο ήρωας ζει μέχρι τέλους τη σχέση του με τους ανθρώπους και με τον κόσμο, και δεν αρμόζει να μιλήσει άλλος στο όνομά του».
Παραμένει εντυπωσιακή η κίνηση αυτή του Μερλό-Ποντί, λόγω του εύρους και της αποφασιστικότητάς της, όσο αναμενόμενη κι αν μπορεί να θεωρηθεί από τον φιλόσοφο του ανθρώπινου σώματος, τον υπαρξιστή θεωρητικό της αντίληψης ως πρωταρχικής ενότητας εγώ-κόσμου και έκ-στασης του μεν στον δε, τον διαλεκτικό μάστορα του «ούτε…ούτε», ο οποίος σχηματίζει με μαεστρία δίπολα μόνο και μόνο για να τα καταρρίψει ως τέτοια, τον πολιτικό στοχαστή, τέλος, που έδωσε ίσως τον πιο πρωτότυπο και απολύτως ενοχλητικό μέχρι σήμερα (γι’ αυτό και συστηματικά λησμονημένο) απολογισμό της σχέσης βίας και πολιτικής στο βιβλίο του για τις Δίκες της Μόσχας, το Ανθρωπισμός και τρομοκρατία (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εξάντας).
Είναι όμως ίδιον των κλασικών να τους «ξέρουμε» κατά κάποιον τρόπο ακόμα και χωρίς να τους έχουμε διαβάσει, μέσα από τις πολυσχιδείς επιδράσεις τους, τις (παρ)ερμηνείες τους, τις (κατα)χρήσεις τους, ακόμα και την ίδια τους την (έξωθεν επιβεβλημένη) λήθη.
Στη Φ.Α., τελικά διαβάζουμε μεν αυτό που «ξέρουμε», ότι δηλαδή ο Μερλό-Ποντί, όπως το είχε θέσει ο Ζορζ Μπατάιγ, «προϋποθέτει μια τόσο ολοκληρωτική προσχώρησή μας στην ανθρώπινη κατάστασή μας ώστε τελικά να μπαίνουμε τρόπον τινά μέσα στον ίδιο τον παροξυσμό» της ύπαρξης και της ιστορίας, από την άλλη όμως μαθαίνουμε κάτι παραπάνω, κάτι κρίσιμο γι’ αυτό το ίδιο που ξέρουμε: ότι υπάρχει ένα φως που μπορεί να διαλύσει το σκοτάδι του παροξυσμού, και αυτό το εκπέμπει η φιλοσοφία, η οποία γράφεται, σαν καλό προοίμιο, μετά το κύριο έργο, αλλά δρα προληπτικά, εμποδίζοντας τη ζωή να διαλυθεί στο τυχαίο.
Δεν θα μπορούσε να μείνει ασχολίαστη η μετάφραση με την οποία έγινε διαθέσιμη στα ελληνικά η Φ.Α.. Η Κική Καψαμπέλη που την έφερε εις πέρας έχει μια συστηματική μέθοδο απόδοσης απαιτητικών κειμένων φιλοσοφίας και ανθρωπιστικών επιστημών: δεν φοβάται τους νεολογισμούς, κάμπτει τους όρους και τις λέξεις ανάλογα με τις ανάγκες του νοήματος, προτείνει αποδόσεις και δικαιολογεί τις επιλογές της (η ελληνική έκδοση της Φ.Α. συνοδεύεται από ένα σύντομο αλλά διαφωτιστικό μεταφραστικό σημείωμα και από ένα πολύτιμο γαλλοελληνικό και γερμανοελληνικό γλωσσάριο).
Ανεξάρτητα από τις όποιες επιμέρους επιφυλάξεις θα μπορούσε να εκφράσει κανείς για το αποτέλεσμα, μόνο με μια τέτοια μέθοδο δουλειάς μπορούν να μεταφραστούν με εσωτερική συνέπεια τέτοια κείμενα, έστω κι αν αρχικά το μετάφρασμα ενδέχεται να ξενίσει τον αναγνώστη, ακόμα και τον μυημένο.
Στη Φ.Α., όπως και αλλού, η Καψαμπέλη κερδίζει ένα κομβικό στοίχημα: βάζει τον αναγνώστη μέσα στον κόσμο που φτιάχνει η μετάφραση, τον κάνει να παρακολουθεί μαζί της τη ροή του κειμένου – και, στην πορεία, δίνει ίσως μερικές καλές ιδέες στους ομότεχνούς της. Καθόλου μικρό πράγμα.
Μωρίς Μερλώ-Ποντύ
Maurice Merleau-Ponty.jpg
Γέννηση 14 Μαρτίου 1908
Ροσφόρ, Σαρέντ-Μαριτίμ, Γαλλία
Θάνατος 3 Μαΐου 1961 (53 ετών)
Παρίσι, Γαλλία
Περίοδος 20ός αιώνας
Περιοχή Δυτική Φιλοσοφία
Σχολή Φαινομενολογία
Υπαρξιακή φαινομενολογία
Μαρξισμός
Δυτικός μαρξισμός
Δομισμός
Μεταδομισμός
Κύρια Ενδιαφέροντα Ψυχολογία, ενσωμάτωση, μεταφυσική, αντίληψη, ψυχολογία Γκεστάλτ, επιστημολογία, φιλοσοφία της τέχνης, δυτικός μαρξισμός
Επιδράσεις Μπεργκσόν, Χάιντεγκερ, Χούσσερλ, Σαρτρ, Κίρκεγκωρ, Κόφκα, Κέλερ, Λεβί-Στρος, Μαρξ, Νίτσε, Σωσσύρ
Επηρέασε Άμπραμ, Μπαρμπαράς, Μπάτλερ, Καστοριάδης, Κρόουθερ, Ντάντο, Ντελέζ, Ντρέιφους, Έντι, Φουκώ, Τζιόργκι, Χάρμαν, Άιντ, Ιραγκάι, Τζόνσον, Κομπρίδης, Λακάν, Λαπλάνς, Λεφόρ, ΜακΚλάμροκ, Λεβί-Στρος, Σαρτρ, Σιμοντόν, Τόμσον, Βαρέλα, Βιρίλιο
Ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ (Maurice Merleau-Pont
netakias 